Smog w sercu, czyli dlaczego śląscy lekarze – naukowcy zajmują się zanieczyszczonym powietrzem

Z badań opublikowanych niedawno przez Śląskie Centrum Chorób Serca oraz Uniwersytet Śląski dowiadujemy się, że pojawienie się smogu wpływa na wzrost liczby przedwczesnych zgonów i hospitalizacji. Czy mogą Państwo opowiedzieć coś więcej o tych badaniach? I podstawowe pytanie – co rozumiemy pod pojęciem smogu?
Smog to współwystępowanie zanieczyszczeń powietrza z zamgleniem i brakiem wiatru – sama nazwa to zbitek słów smoke – dym i fog – mgła. Definicja smogu jest mało charakterystyczna, nie zawiera poziomów odcięcia dla stężeń poszczególnych zanieczyszczeń. Dlatego też w naszych badaniach postanowiliśmy zanieczyszczenie powietrza określić przez wzrost stężenia takich substancji jak dwutlenek siarki, tlenek węgla, tlenki azotu, ozon i pyły zawieszone. Przebadaliśmy również związek przekroczenia poziomu informowania pyłów zawieszonych potocznie nazywanego alarmem smogowym na ostre stany sercowo-naczyniowe. I rzeczywiście, taki związek wykazaliśmy. Przekroczenie poziomu informowania dla pyłów zawieszonych PM10, który wynosi 200 µg/m3 wiązało się ze wzrostem śmiertelności z każdej przyczyny o 6%, a z przyczyn sercowo-naczyniowych o 8%. Osiągnięcie maksymalnych stężeń dwutlenku azotu było związane z częstszym występowaniem zawału serca (o 12%), udaru mózgu (o 16%), zatorowości płucnej (o 18%), hospitalizacji z powodu migotania przedsionków (o 24%)  i z częstszymi wizytami w POZ (o 14%).
A czy istnieje poziom zanieczyszczeń powietrza bezpieczny dla naszego zdrowia?
Nie ma określonego „zdrowego poziomu zanieczyszczeń”, natomiast istnieją ustalone pewne normy, do których na mocy przepisów prawnych Polska się dostosowuje. Warto podkreślić, że powietrze nie jest tak zanieczyszczone, jak kilka lat wstecz, jednak w tym zakresie jest jeszcze wiele do zrobienia.
Patrząc na dane stężeń zanieczyszczeń powietrza w naszym kraju często widzimy znaczący wzrost stężeń w okresie zimowym. Jak bardzo widoczna jest różnica pomiędzy liczbą przedwczesnych zgonów czy zaostrzeń chorób spowodowanych oddychaniem powietrzem złej jakości w sezonie grzewczym i poza nim?
W badaniach nie wyodrębnialiśmy sezonu grzewczego. Pośrednie wnioski możemy wyciągać na podstawie alarmów smogowych – ogłaszane są niemal wyłącznie w miesiącach zimowych.
Większość z nas wie, że zanieczyszczenia powietrza wpływają negatywnie na układ oddechowy, ale nadal niewiele osób łączy je z chorobami układu sercowo-naczyniowego. Jakie schorzenia mogą nam grozić w skutek oddychania zanieczyszczonym powietrzem?
Na podstawie przeprowadzonej analizy wykazaliśmy, że podwyższony poziom wybranych zanieczyszczeń zwiększa ryzyko wystąpienia zawału serca, udaru mózgu, zatoru płucnego oraz zgonu. Ponadto, pacjenci z chorobami sercowo-naczyniowymi częściej zgłaszają się do lekarzy rodzinnych.  Wskazuje to na związek zanieczyszczeń na gorsze samopoczucie wśród pacjentów kardiologicznych, które kieruje ich do poradni POZ.
Czy można wyodrębnić grupę wiekową, która jest najbardziej narażona na zachorowalność na choroby układu krążenia?
Według badań prowadzonych na kanadyjskiej populacji w przypadku podwyższonych zanieczyszczeń ryzyko zachorowania najbardziej wzrasta u pacjentów powyżej 65 roku życia. Również planujemy zweryfikować tą zależność.
No właśnie – a czy w przypadku osób starszych ta zwiększona zachorowalność jest wyłącznie wynikiem obecnego zanieczyszczenia powietrza, czy może też być skutkiem wysokich stężeń zanieczyszczeń w powietrzu z lat 70 i 80, gdy nie obowiązywały praktycznie żadne normy?
Nie można wykluczyć możliwości, że długoterminowy wpływ zanieczyszczeń odgrywa rolę w tej populacji. Zawsze należy mieć na uwadze, że na ryzyko chorób serca i naczyń pracuje się całe życie, natomiast aktualne warunki mogą działać jako potencjalne „wyzwalacze”.
Bardzo często spotykamy się z pytaniem – co każdy z nas może zrobić, żeby ochronić nasze zdrowie przed szkodliwym działaniem zanieczyszczeń powietrza?
Przede wszystkim nie przyczyniać się do większej ich produkcji. Ogromne znaczenie ma świadomość społeczna dotycząca stosowania odpowiedniej jakości materiałów opałowych. W przypadku już podwyższonych stężeń szkodliwych substancji należy unikać aktywności fizycznej na „świeżym” powietrzu, unikać przebywania w pobliżu ruchu drogowego czy miejsc wzmożonej emisji zanieczyszczeń.
Najczęściej pierwszym źródłem informacji o stanie naszego zdrowia jest lekarz pierwszego kontaktu. Czy to właśnie lekarze powinni informować o ryzyku oddychania zanieczyszczonym powietrzem? Jak widzą Państwo rolę sektora medycznego zarówno w informowaniu pacjentów, jak i we wprowadzaniu zmian pozwalających poprawić jakość powietrza w Polsce?
Jako przedstawiciele służby zdrowia nie jesteśmy w stanie w sposób bezpośredni wpływać na zmniejszenie emisji zanieczyszczeń powietrza. Dlatego też czynimy starania aby podnieść świadomość zwłaszcza wśród pacjentów z grup ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Wspólnie z Wydziałem Inżynierii Biomedycznej Politechniki Śląskiej i Zakładem Biostatystyki Śląskiego Uniwersytetu Medycznego pracujemy nad systemem do wczesnego ostrzegania, edukacji i nauki odpowiednich zachowań w przypadku niebezpiecznych dla zdrowia stężeń zanieczyszczeń.
Czy planowane są kolejne badania w tym temacie?
Rejestr będący połączeniem danych z Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska ma charakter ciągły, dane są aktualizowane. Aktualne analizy mają charakter wstępu do kolejnych badań.  Wobec tego planujemy dalsze analizy danych uzupełnionych o aktualne, obserwacje trendów czasowych i wyszukiwanie kolejnych prawidłowości.
Dziękujemy za rozmowę i z niecierpliwością czekamy na wyniki kolejnych analiz.

Prof. dr hab. med. Lech Poloński            

Dziekan Wydziału Lekarskiego w Zabrzu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego (SUM) w Katowicach (1999-2005); Prodziekan Wydziału Lekarskiego w Zabrzu SUM w Katowicach (1996-1999); członek Senackiej Komisji ds. Szpitali Klinicznych SUM;  członek Wydziałowej Komisji ds. Rozwoju Wydziału Lekarskiego w Zabrzu SUM; Konsultant wojewódzki ds. kardiologii woj. katowickiego (1991-1995); Konsultant wojewódzki ds. kardiologii woj. częstochowskiego (1995-1999); Konsultant wojewódzki ds. kardiologii woj. śląskiego (1998-2014); członek Komisji Kardiologii Komitetu Patofizjologii Klinicznej PAN; członek Wojewódzkiego Zespołu ds. Promocji Zdrowia w woj. śląskim; członek Zespołu Ekspertów powołanego Zarządzeniem Ministra Zdrowia  w celu opracowania Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Chorób Sercowo-Naczyniowych na lata 2003-2005 „POLKARD 2003-2005”;  członek Komisji Egzaminacyjnej dla przeprowadzenia państwowego egzaminu kończącego specjalizację w zakresie kardiologii (1992-nadal).

Prof. dr hab. med. Mariusz Gąsior          

Członek Komisji ds. Nauki Wydziału Lekarskiego w Zabrzu Śląskiego Uniwersytetu Medycznego (SUM) w Katowicach (2008-2012); członek Senatu SUM (2016-2020); członek zespołu ds. opieki zintegrowanej w kardiologii (2016); udział w pracach zespołu ds. opieki kompleksowej po zawale mięśnia sercowego we współpracy z Agencją Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji (2016); współtwórca największego w Europie Rejestru Ostrych Zespołów Wieńcowych PL-ACS;  współtwórca Narodowej Bazy Danych Zawałów Serca w Polsce AMI-PL (2015); twórca Śląskiej Bazy Interwencji Sercowo-Naczyniowych (2015-nadal); członek grupy roboczej ds. kardiologii i angiologii interwencyjnej Narodowego Programu Profilaktyki i Leczenia Chorób Układu Sercowo-Naczyniowego POLKARD; współautor zaleceń postępowania w kardiologii inwazyjnej; członek Zespołu Eksperckiego powołanego do prac nad Centralną Bazą Świadczeń Opieki Zdrowotnej w dziedzinie kardiologii – I etap tworzenia koszyka gwarantowanych świadczeń opieki zdrowotnej; członek grupy roboczej Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego i Polskiego Towarzystwa Medycyny ratunkowej ds. zaleceń dotyczących farmakoterapii wstępnej i kierowania chorych do leczenia interwencyjnego chorych z ostrymi zespołami wieńcowymi; Członek Komisji Nauki i Grantów PTK (2007-2011), Członek Komisji Inicjatyw Klinicznych PTK (2007-2013); członek Państwowej Komisji Egzaminacyjnej w dziedzinie: kardiologia i choroby wewnętrzne.

Dr Aneta Cieślak

Lekarz rezydent, pracująca w III Katedrze i Oddziale Klinicznym Kardiologii Śląskiego Uniwersytetu Medycznego, w Śląskim Centrum Chorób Serca w Zabrzu. Członek zespołu pod kierownictwem prof. Mariusza Gąsiora przeprowadzającego analizy zależności pomiędzy zanieczyszczeniami powietrza a chorobami serca i naczyń. Wyniki badań były przedstawiane na kongresach Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego w Paryżu, Europejskiego Towarzystwa Rytmu Serca w Nicei i Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego w Poznaniu.